Una fiaba popolare di origine ciancianese che, mastro Vincenzo Restivo (calzolaio), narrò a Gaetano Di Giovanni, il quale la fece pervenire al Pitrè che la inserì nella sua raccolta: “ Fiabe, novelle e racconti popolari siciliani “ pubblicata a Palermo nel 1875, in quattro volumi. Questa ed un’altra novella ciancianese vennero poi scelte dallo scrittore Italo Calvino per arricchire la sua raccolta: “ Fiabe Italiane”. Solo pochi a Cianciana conoscono questa antica fiaba che ha suscitato tanto interesse e che, guarda caso, quasi tutti ci ritroviamo ad avere in casa….Si trova, infatti, in versione ridotta e in lingua italiana in “ Tuttocittà 1995” (Agrigento e provincia, pag. 8 ). Ben diversa nella pubblicazione di G. Pitrè, ( Vol. II°, pag. 185 ) riportata integralmente in dialetto siciliano e con espressioni tipiche degli affabulatori popolari, in questo caso: mastro Vincenzo Restivo. Ma questa è solo una delle tante fiabe di origine ciancianese a fare parte della grande raccolta del Pitrè, grazie, soprattutto, all’impegno di Gaetano Di Giovanni; prezioso ed assiduo collaboratore del famoso etnologo siciliano. Troviamo ancora: “Donna Gnangula”, “Il mago Tartagna”, “ A Diju e a la vintura”, “ Lu ciclopu”, quest’ultima raccontata dal maestro mammiero Giuseppe Restivo, “ Lu mercanti” e tante altre, tra le quali “La muglieri curiusa”; una divertente ed interessante fiaba raccontata da mastro Rosario Di Liberto, cavatore nelle miniere di zolfo di Cianciana. Dopo aver letto questo articolo, molti, spinti dalla curiosità, andranno a sfogliare l’impolverato Tuttocittà per conoscere una nostra novella raccontata e scritta centoventi anni fa. Qualcuno, con sua grande meraviglia, potrà trovarvi scritto il nome di un suo antenato, sfogliando la vasta raccolta del Pitrè, il quale, oltre alle fiabe, ci ha lasciato: gli usi, i costumi, i personaggi, il mondo di una civiltà trascurata, dimendicata, o, per usare un termine molto in voga in questa società che sembra vivere di presente e di futuro: fuori moda!
Agostino D’Ascoli – articolo sul settimanale “ Momenti “ Anno 1995
S’arraccunta a li vostri Signuri ca cc’era un Rignanti ed avia un figliu. Stu figliu vulennusi maritari mannà’ pittura pi tutti li regni a dipingiri li megliu facci di picciotti d’ogni cetu di pirsuni. Lu primu pitturi chi s’arricuglíu purtau lu ritrattu di ‘na figlia di lavannera, ch’era ‘na picciotta di billizzi rari. — «Chista vogliu!» dissi, comu la vitti lu figliu di lu Rignanti. Ha partutu lu Riuzzu cu pirsuni di sirviziu e ‘na pocu di surdati, e ha jutu nni dda citati unn’era la picciotta. Sta picciotta avía ‘na trùscia di robbi ‘n testa, chi vinía di lavari; subbitu lu Riuzzu cci jetta la trùscia a dda costa, piglia la picciotta e la porta nni sò patri. La picciotta si misi a ciànciri. — «Ora accussì, cci dici lu Riuzzu a lu patri d’idda, viditi ca vogliu a vostra figlia pi muglieri, chi mi piaci.» Rispusi lu patri stizzatu: — «Va cugliuniàtivi vuàtri, e lassati la genti pi li fatti sò’.» Rispunni lu Riuzzu: — «Su parola d’onuri, la voglio pi muglieri a vostra figlia, e i’ vi dugnu una rendita ca vi putiti mantèniri di (da) papa.» Cci lassa ‘na quantità di summi; la fici vèstiri ben pulita, a stili di Riggina, e parti. Lu Re e la Riggina cci jeru a lu ‘ncontru c’un bastimentu; juncennu a Palazzu riali si mànnanu a chiamanu l’arcipreti, e cci manifestanu ca sunnu ziti; cci dicinu pi jittari li vannii; nni stu mentri ficiru lu ristanti di robbi a la zita, e si spusaru: ottu jorna di fistinu di ballu, e si ritiraru ‘nta lu sò quartinu di Palazzu. Chisti si vulianu bèniri assà’.
Lassammu a chisti, e pigliamu ca a lu patri cci ‘ntimaru la guerra; e cci la ‘ntimau lu Re d’Africa. Lu figliu p’addifenniri lu sò regnu partì’, lassà’ vita pri vita la muglieri a sò patri. Si nni va a guirriggiari, e la prima battaglia nni vinni vincituri. — Lassammu a iddu a la guerra e pigliamu a sò muglieri, ca cc’era un Ministru di lu Re ca si ‘ncumincià’ a guastari la testa cu sta Rigginotta. Lu primu largu chi appi stu Ministru cci nni fici discursu; piglia la Rigginotta cu ‘na grossa timpulata e lu fa vutari nn’arreri. Cu stu scornu lu Ministru curri nni lu Re: — «Maistà, vossa vidi ca sò nora si la senti cu lu cocu ed âtri pirsuni…» Lu Re scrivi a lu figliu, e lu figliu rispunni: — «Zoccu nni voli fari di mè muglieri nni fazza.» Lu Re chiama lu Ministru: — «Va, ca ccà cc’è la littra di mè figliu. Chi cunnanna cci damu a mè nora?» — «Maistà, dici lu Ministru, pigliamu a du’ manigordi, cci la cunsignamu, e iddi la vannu a ‘mmazzanu tra lu voscu.» Pigliàru a la nora, e la cunsignàru a li manigordi. La Rigginotta ‘un sapía nenti di chistu; sapía ch’avía a jiri ‘n campagna, e s’avia vistutu cu li so’ gioj. — «’Nsumma, arrivata a certu punto cci dici la Rigginotta a chisti dui: — «Unni stammu jennu?» — «Caminati senza parlari!» dici unu; e tira un cuteddu e cumencia a pùngirla pi farla caminari cchiù prestu. Arrivati chi fôru in un locali scurusu, la vulevanu ammazzari. — «Pirchì m’âti ammmazzari! dici la mischina. Ccà cci sunnu li me’ gioj, basta ch’ ‘un m’ammazzati.» Li manigordi s’hannu pigliatu li gioj e l’hannu lassata viva, e turnaru a Palazzu. La Rigginotta sula ed amara stetti ddà; quantu vidi un crapàru; cci duna un cumprimentu, e si fa dari li so’ robbi, e si vesti di omu: e li so’ robbi, di Rigginotta, l’ammucciau tra un fussuni vicinu ‘na cersa, e pi nun si la scurdari, fici un signali a lu zuccu di la cersa. Nni stu mentri caminava, scontra quattru latri. — «Cu’ è ddocu?!» dicinu li latri. — «Sugnu ‘na pirsuna prisicuta.» — «Ma cu’ siti?» — «Lu Gran Narbuni!» — «Oh (dicinu li latri) l’avemmu ‘ntisu annintuvari, ed avemmu ‘ntisu li gran valintizzi ch’ha fattu…» e si la purtàru ‘nzèmmula ‘ntra ‘na grutta. Nni stu mentri s’arricoglinu n’âtri vinti latri, e sintennu ch’era lu Gran Narbuni, cci ficiru tanti rivirenzi, ca sapìanu ch’era pirsuna valurusa. Nni stu mentri facìanu stu discursu, vinni ‘na badetta, chi avianu di passari dudici argintera. Dissiru: — Cu’ cci va a fari stu furtu?» Rispusi Narbuni: — «Cci vaju i’ a fari stu furtu, e n’âtri du’; e lu ficiru capurali. — «Giacchì, dici Narbuni, mi dati tuttu st’anuri di farimi capurali, zoccu dicu i’, s’havi a fari, e avemmu a fari ‘na scrittura sangu pi sangu.» — «Gnursì, dissiru li latri, e tutti si ficiru lu sangu e si scrissiru ‘nta la carta: di obbidiri a stu capurali. Partíu lu Narbuni cu li dui latri, e jeru a lu lucali. L’argintera vidennusi accastagnati fannu focu; ma lu focu di li latri era cchiù assà’, e l’argintera fujeru lassannu dudici càrrichi di cosi d’oru (lu Gran Narbuni fu iddu chi cci detti largu di fuijri). Li latri si piglianu ddi càrrichi, e si nni vannu unni cci avìanu lu rizettu sti latri. — «Evviva, evviva lu Gran Narbuni!» misiru a gridari tutti.
S’arricogli lu Riuzzu di la guerra, e si ‘nchiuì’ nni lu sò quartu, e nun facía àutru chi ciànciri. Cci vannu li nobili e cumincianu a cunfurtallu: — «Riuzzu, chi faciti cu sta chiantu? cci putiti appizzari la vista di l’occhi. Vinitivi a divèrtiri cu nui ‘n campagna.» — Lu Riuzzu calà’ la testa: lu ‘nnumani ‘na pocu d’amici si lu purtaru ‘n campagna, a caccia, ma a parti luntana. Quantu cci ‘ncontranu quattru latti, l’afferranu e si li portanu nni la grutta. Vôtasi lu Gran Narbuni: — «Vui siti lu Riuzzu, è veru? — E lu Ministru di vostru patri è vivu ancora?» Rispunni lu Riuzzu tuttu scantatu: — «Ancora vivu è.» — «Subbitu, cci dici lu Gran Narbuni, faciti ‘na littra e mannatilu a pigliari, chi vinissi a la Gran Muntagna» (ca la grutta era giustu sutta sta Gran Muntagna). Lu Riuzzu scrissi;
e lu Ministru cci appi a jiri. Li latri misi a trattettu: comu vittinu lu Ministru si lu pigliàru e lu purtàru nni la grutta. Lu capurali (lu Gran Narbuni) fa fari ‘na gran tavulata, e li fa assittari tutti a pranzu: li vintiquattru latri; lu Riuzzu, vinticincu; lu Ministru, vintisei; iddu, vintisetti, s’assittà’ allatu lu Ministru, e l’âtri amici. A tavula, dici lu Gran Narbuni: — «Ora, signuri Ministru, comu passà’ l’affari di la muglieri di lu Riuzzu?» Rispunni lu Ministru: — «I’ nenti sàcciu….» e si misi a trimari. — «No, senza trimari: cùntacci a lu Riuzzu lu fattu: chi vulìatu fari cu sò muglieri?» Lu Ministru nun vulia parlari; vôtasi lu Gran Narbuni, tira ‘na pistola e cci dici: — «O cunti la cosa, o ti fazzu fari ‘na vamba!» Si vôta lu Ministru e cunta l’affari, ca vulia manciari cu la muglieri di lu Riuzzu. — «Maistà, cci dici lu capurali a lu Riuzzu, aviti ‘ntisu comu passa lu fattu di vostra muglieri?» Tira lu cuteddu, cci taglia la testa a lu Ministru, e la metti ‘mmezzu la tavula: — «Viditi Maistà, comu cci finisci all’empii!….» e cu tutti li manu chini di sangu ordina di manciari tutti, facennu jittari ddu mortu fora la grutta. Lesti di manciari, si manna a piglia la trùscia sippilluta sutta la cersa; piglia lu permissu a la cumpagnia, e si va a vèstiri nni n’âtra grutta, e si prisenta di Rigginotta a sò maritu. Lu Riuzzu si misi a ciànciri di tinnirizza; e cci addumannà’ pirdunu di lu passatu. Idda fa aggraziari a tutti li latri, e a cavaddu, tutti, lu Riuzzu e la Rigginotta nni lu menzu ‘n carrozza, si nni jeru a Palazzu, e cunsidirammu nu’ la festa chi cci fu. Li latri turnaru beddi ricchi a li so’ paisi e nun ficiru cchiù li latri.
Iddi ristaru cuntenti e filici
E nâtri ristammu cu l’amici.